YUSUF HAS HACİP ve KUTATGU BİLİG

18 Nisan 2011, 11:57

YUSUF HAS HACİP ve “KUTATGU BİLİG”

11. yüzyıl İslami Türk kültürünün ilk dönemini oluşturur. Orta Asya’da Karahanlılar, Horasan ve Kuzey Hindistan’da Gazneliler, İran, Irak, Anadolu’da Selçuklular gibi Türk devletleri ayaktadır. Türk’ün yükseliş dönemi tekrar başlamıştır. Bu İslami Türk çağında Türk Bozkır kültürü, İslam uygarlığı değerleri ile zenginleşir. Gazneli ve Büyük Selçuklu Devleti dinginliğe kavuşmuştur. Böylece Fars dili ve yazınının en ünlü yazarları yetişir. Karahanlılar devletinde Arapça yazılmış eserler ortaya çıkar.

Divan-ı Lügatit Türk, Türk dünyasının dış cephesini belirler. Kutadgu Bilig ise tinsel, siyasal ve iç yönünü sergiler. Kaşgarlı Mahmut Divan’ında “gözlemci toplumbilimci” dir. Yusuf Has Hacip ise düşünürdür ve Türk devlet örgütünde “Has Haciplik” sanı alacak ölçüde görev alan bir devlet adamıdır.

Kudadgu Bilig Türk kültürünün yargı ve yasa konularını aydınlatan en değerli kaynaklardandır. Bu yüzden edebiyat dünyasında tanındığı 1825 yılından beri üzerinde en çok düşünülen Türk yapıtlardan biri olmuştur. Yerli yabancı birçok dilci, tarihçi, hukukçu, edebiyatçı bu yapıttan söz eder.

Türkolog Vambery, 1870’de Divan’dan “ilk kez bize Türklerin toplum ve yönetim durumunu yansıtan yapıt” diye söz açar. Yazara göre, yapıta büyük ölçüde İslamcı bir ruh egemendir. Ayrıca Türk anlayışının da yer aldığı ahlaksal bir eserdir. Kutadgu Bilig’in bir yönetim ve siyaset kitabı olduğu konusunda, araştırmacılar birleşir. Sıradan bir siyaset kitabı da değildir. Buyruk ve öğütlerle doludur.

Kutadgu Bilig’de sergilenen toplum, yönetenlerle, türlü iş ve meslek sahibi kimselerden kuruludur. Tarımcılar, tüccarlar, hayvan besleyenler, zanaatçılar yanında tabipler, şairler ve yazarlar vardır. Ayrıca yıldızlara bakanlar, yorumcular önemli bir yer tutar.

Kutadgu Bilig’de toplumsal durum, sınıf ayırımından uzak görünür. Kutadgu Bilig’de de vurgulandığı gibi, Türk toplumu, ulus bütünlüğünü ve yaşam uyumunu sağlayan kesimlerden oluşur. Bu nedenle Kutadgu Bilig’in yazıldığı, “Kaşgar toplumu” çevresi tümden İslami bir kişilik yapısında değildir. Yusuf, kuşkusuz, İslam’ın tinsel değerlerini savunan inanmış bir müslümandır. Ancak yapıtında İslami ilke ve anlayış etkilerinden uzak kalmıştır. Kutadgu Bilig’de tinsel anlayışın imgesi olarak Akibet sergilenir. Akıbet, insanı dünyadan caydırıcı düşünce ile akıl’ın karışımıdır. “Akıbet” bireyi yaşamdan soğutan, gizemli bir anlayıştır.

Akıl her şeyden önce, bilgi ve olumlu düşünceyi gerektirir. Duygu yerine akılı, kuşku yerine gerçeği ister. Kutadgu Bilig’de bu düşünceden yola çıkılır. Yapı toplumsal konum olarak yönetenler ve iş ve uğraş sahibi kişilerden kuruludur. Tarımcılar, Tüccarlar, hayvancılık ve elişleriyle uğraşanlar, doktorlar, ozanlar, edipler iç içedir. Yıldız bakıcılar, gelecekten ve geçmişten bilgi aktaran yorumcular önemli yer tutar. Kutadgu Bilig’de Töre adı ile geçen yasayı temsil eder. Kutadgu Bilig’de “Töre” sözcüğü yasayı karşılar. Bu yapıtta, Han Töreyi temsil eder.

Töre Türk toplum düzeninde yargılar bütünüdür. Sadri Maksudi Arsal’a göre, bu terim Türklerde toplumsal yaşamı düzenleyen zorunlu kurallardır. İşte 1069-1970 yılında ortaya konan İslami Türk yazınının ilk büyük yapıtı, Kutatgu Bilig, özetle bu özellikleri yapısında barındırır. Yapıtın adı, “Kut” mutluluk, “bilig” bilgi anlamına gelir. Yaklaşık olarak “kutlu bilgi” demektir.

Yazar kitabın adını şöyle açıklar: Kitaba Kutadgu Bilig adını koydum, okuyanı kutlu kılsın ve ona yol göstersin” Olgun yazın dili, güçlü anlatımı, 6645 beyitlik oylumu ile orta Türkçe döneminin en seçkin yapıtıdır. Kutatgu Bilig elde var olan ilk İslamsal Türk yazısı örneğidir. Kutadgu Bilig’in elde üç yazması vardır. Bunlar Herat, Fergane ve Kahire yazmalarıdır.

Kutadgu Bilig üzerine ilk Vanbery ve Radloff gibi bilim adamları çalışır. Reşit Rahmeti Arat üç yazmayı karşılaştırarak doğru metni saptar. Bunu 1947’de Türk Dil Kurumu yayınlar. Arat’ın Türkiye Türkçesine çevirisi ise 1959’da yayınlanır.

Kutatgu Bilig’de geçen bazı tavsiyeler:

Gönlünü ve dilini doğru tut!

Allah’a sığın, onun emrine itaatsizlik etme!

Daima iyilik yap ki, kendin de iyilik bul.

Her sözü dinle, fakat hemen inanma!

Gönül sırrını açma, onu sımsıkı sakla! Başkasını kıskanma!

Başkasının zararını isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap! Eğer öfkelenirsen kendini tut, sabırlı ol! Sabretmek er kişi işidir. İnsan sabrederse. Göğe bile yol bulur.

(Kaynak, Yusuf Has Hacip, Kutadgu Biliğ, Çev. Reşit Rahmeti ARAT)

Bu haber 4277 defa okunmuştur.